Солтүстік-шығыс Қазақстанның агроэкожүйелерінде егістік жерлердің 62 %-нан астамы Fusarium және Bipolaris sorokiniana саңырауқұлақтары туғызатын фузариозды-гельминтоспориозды ауру қоздырғыштарымен ластанған. Соның нәтижесінде жаздық бидайды әр жыл сайын инфекциялық фонда өсіру қажет болады, бұл егістіктердің фитосанитарлық жағдайына теріс әсерін тигізеді [44–47].

Тамыр шірігін тудыратын қоздырғыштың конидияларының болуы топырақты флотация әдісімен анықталды. Павлодар облысының әртүрлі аудандарынан алынған топырақ үлгілерін алдыңғы дақылдарына байланысты талдау барысында Bipolaris sorokiniana саңырауқұлақтарының кездесуі зерттеу жылдарының әрқайсысында экономикалық шекті деңгейге жеткені байқалды. Бұл саңырауқұлақ шілде-тамыз айларында басым болды (26-сурет). Далалық пен зертханалық тәжірибелері айналымды сақтау тамыр шірігінің дамуы мен таралуында маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Дақылдардағы тамыр шіріктеріне сезімтал дақылдардың айналуын сақтау топырақта инфекцияның жиналуын тежейді.

Гельминтоспориоздық шіріктің қоздырғышымен топырақтың ластануы бойынша классификацияға сәйкес, зерттелген барлық топырақтар зияндылық шегінен жоғары дәрежеде зақымданғаны анықталды, бірақ қолданылатын агротехникалық әдістерге, аудандар мен алдыңғы дақылдарға байланысты көрсеткіштер әртүрлі болды. Зерттеу нәтижесінде конидиялардың көп бөлігі деградацияланған немесе белсенді емес күйде болды. Осыған байланысты дақылдардың фитосанитарлық жағдайы өсімдік қалдықтарының инфекциялану ықтималдығының көрінісі ретінде бағаланды, аурудың даму индексі 30 %-дан жоғары болды. Ауру қоздырғышының таралуының оқшауланған және бөлінген жағдайларына және инфекцияның орташа деңгейіне байланысты астық өнімділігінің төмендеуі маңызды емес.

26-сурет – Агро- және табиғи фитоценоздардың топырағындағы Bipolaris sorokiniana санының динамикасы

Бірнеше жыл бойы дәнді дақылдарды айналмалы егісте қолдану тамыр шірігін тудыратын қоздырғыштардың дамуына қолайлы жағдай туғызады. Сондықтан өсімдіктер ауруларының таралуын азайту үшін әр жылы алдыңғы дақылға сәйкес дәнді дақылдарды егуге арналған алқаптарды ұтымды таңдау ұсынылады. Бұл тамыр шірігінің қоздырғыштарының таралу және дамуын азайтады, яғни таза пар қалдыру қажет.

Микробиотаның фитопатогендік формаларының дамуының анықталған мәндеріне сәйкес конидиялардың деградациясының жеткілікті жоғары үлесі анықталды, бұл топырақтың супрессивтілігі көрсеткіштерінің айтарлықтай көрінісін қамтамасыз етеді (көбінесе дәнді дақылдарды егу ерте жүргізілмеген – таза пар).

Агроценоздардағы топырақтың супрессивтілігінің орташа көрсеткіштері зерттеулер 20 %-дан 90 %-ға дейін өзгерді. Толық супрессивтілік анықталмады, бірақ жаздық бидай адлыңғы дақыл болған топырақтармен салыстырғанда, супрессивтілік деңгейі пар бойынша топырақта жоғары болды.

Fusarium ұрпағына жататын қоздырғыштардың топырақтағы пропагулдарын сандық есептеу әдісін қолдану арқылы топырақтың Fusarium қоздырғыштарымен инфекциялану деңгейі анықталды. Бұл аурудың түрлік таралуы 27-суретте көрсетілген.

Зерттеу барысында зерттелген топырақ үлгілерінде Fusarium oxysporum, Fusarium avenaceum, Fusarium solani, Fusarium subglutinans сияқты фузариум түрлері басым болды. Fusarium equiseti және Fusarium sporotrichiella аз таралған. Алынған нәтижелер бойынша Fusarium ұрпағына жататын саңырауқұлақтардың популяция тығыздығы бойынша зияндылық шегі жалпы жағдайда аспайды, тек кейбір жағдайларда ғана асып кеткен.

27-сурет – Fusarium ұрпағына жататын қоздырғыштардың пропагулдарын сандық есептеу нәтижелері

Fusarium түрлерінің пропагул саны Железин және Шарбақты аудандарының агроценоздарында жоғары деңгейде болды. Бұл аудандар үшін салауатты отырғызу материалының қорын құру, фитосанитариялық ауыспалы егістерді енгізу, бидай өндірісінде фитопатогендерге төзімді және төзімді сорттарды пайдалану, топырақ субстратында ылғалдың жиналуын ынталандыратын іс-шаралар жүргізу, NPK бойынша теңдестірілген минералды тыңайтқыштарды агроценоздарға енгізу, тұқымдарды жүйелі, байланыс және биологиялық препараттармен улау ұсынылады.