Ауа тіршілік ортасы ретінде микроорганизмдер үшін қолайсыз. Онда әрдайым бактериялардың, споралардың, вирустардың және қарапайымдылардың кисталарының белгілі бір саны болады. Ауа ортасында микроорганизмдердің тіршілік әрекеті ылғал мен қоректік заттардың жетіспеушілігі, температураның өзгеруі, күн спектрінің ультракүлгін сәулелері сияқты жағдайларды тежейді. Ауа микрофлорасы атмосфераның құрамына әсер етеді. Атмосфералық ауада биологиялық және фотохимиялық белсенді газдар бар: O₂–оттегі, N₂–азот, су буы, CO₂–көмірқышқыл газы, СО–көміртегі тотығы, CH₄–аммоний, O₃–озон, N₂O–диазот оксиді, NO–азот тотығы, NO₂–нитрит, NH₃–аммиак, SO₂–диоксид күкірт, CH₃SCH₃–диметилсульфид (тиапропан – ағынды сулар мен кәріздерде көбейетін бактериялардың қалдық өнімі), аэрозоль бөлшектері, тамшылар. Ауаның негізгі бөлігі оттегі, азот, аргон.

Фосфордың бейорганикалық қосылыстарының микроорганизмдердің даму процесінде органикалық қосылыстарға айналуы баяу жүреді, өйткені оның ауа көші-қон формасы жоқ. Фосфор микробтардың нуклеин қышқылының молекулаларына ауысады және басқа организмдер үшін қол жетімсіз болады.

Микроорганизмдердің биогеохимиялық белсенділігінің атмосфера құрамына әсері туралы академик Г. А. Заварзиннің «Бактериялар және атмосфера құрамы» атты еңбегінде жазылған, онда жер атмосферасын анықтайтын фактор органикалық заттардың химо, фотосинтез және тотығу процестерін қамтитын көміртектің геохимиялық циклінде түзілетін биологиялық оттегі болып табылады. Миллиардтаған жылдар бойы органикалық көміртегі атмосфераға фотосинтездің токсигендік реакцияларынан келді. Бейорганикалық көміртекті (CO₂) түрлендірудегі және O₂ оқшаулауындағы негізгі рөл мұхиттың пикопланктон құрамын (мөлшері 0,2-ден 2 мкм-ге дейін өзгеретін ұсақ бір жасушалы балдырлар мен бактериялар) қамтитын цианобактерияларға жатады.

Оттегінің екі циклінің геохимиялық маңызы бар: жылдам – тыныс алу мен фотосинтездің биологиялық циклі, баяу – тотыққан жыныстардың геологиялық түзілу циклі. СО₂ өндірісіне негізгі үлесті саңырауқұлақтар береді деп саналады, олар СО₂-нің шамамен 92 %, бактериялар – 20–30 % өндіреді. Азоттың геохимиялық циклінде оның эмиссиясын 40 % – бактериялар, 60 % – мицелий саңырауқұлақтары жүзеге асырады. Сондай-ақ, микроорганизмдердің метаногендік, сульфидогендік және басқа да анаэробты ассоциациялары сияқты микробтық қауымдастықтар H₂, H₂S, CH₄ және т.б. түзілу мен миграцияда үлкен рөл атқарады.

Ауа микробтардың уақытша орналасу ортасы болып табылады өйткені олар біртіндеп әртүрлі беттерге қонады. Ауа микрофлорасында пигментті бактериялардың көптеген түрлері бар: Micrococcus luteus, M. roseus, Sarcina ventriculi, Staphylococcus aureus, St. haemolyticus, Streptococcus pyogenes, сондай-ақ ашытқы және ашытқы тәрізді саңырауқұлақтар Torula rosea, Candida sp., бацилл споралары: Bacillus subtilis, B. cereus, B. mycoides, актиномицеттер: Streptomyces album, S. griseus, мицелий саңырауқұлақтары: Mucor sp., Aspergillus niger, Asp. ochraceus, Penicillium glaucum, P. cyclopium, P. nigricans және т. б.

Ауа микроорганизмдерінің түрлері мен саны ластану көздеріне байланысты. Көздер-топырақ, өнеркәсіптік және коммуналдық кәсіпорындардың шығарындылары. Ауа микрофлорасы үнемі өзгеріп отырады. Мысалы, көліктің қарқынды қозғалысы кезінде қалалық ауада 1 м³-те 10000-ға дейін және одан да көп микроорганизмдер болуы мүмкін, қала маңындағы және саябақтарда ластану көздері  200–400-ге дейін азаяды, микробтарға кейбір өсімдіктердің фитонцидтік және фунгицидтік қасиеттері де әсер етеді. Бөлмелерді дымқыл тазалау және желдету ауадағы микроорганизмдердің азаюына ықпал етеді. Туберкулез, дифтерия, тұмау, пневмония қоздырғышы сияқты инфекциялардың таралуы кезінде дезинфекция жүргізу ұсынылады.

Ауа микрофлорасының санитарлық көрсеткіштері стрепто және стафилококктар болып табылады, олардың жалпы ұрықтануы бөлме ауасынан 1 м³ 1500 аспауы керек. Емдеу, балалар мекемелері мен тамақ өнеркәсібінің ауасын ерекше бақылау жүзеге асырылады, мұнда патогендік және шартты патогендік микроорганизмдердің болуына жол берілмейді, жалпы ұрықтандыру 1 м³-те 500 микробтан аспауы керек.

Ауа ортасындағы микроорганизмдер жоғары жылдамдықпен таралады. Сөйлесу кезінде бактериялық аэрозольдің таралу жылдамдығы 16, түшкіргенде – 46, жөтелгенде 100 м/с дейін.

Айта кету керек, микроорганизмдердің ауадағы таралу жылдамдығы, су мен топырақтан айырмашылығы, өте жоғары. Ауа массалары қозғалған кезде микроорганизмдер ұзақ қашықтыққа таралады, бұл олардың қоршаған ортаның көптеген экологиялық тауашаларына таралуына ықпал етеді. Атмосфераның төменгі қабаты-бұл қалдықтар келетін және микроорганизмдерге қажетті заттар бар кеңістік. Микробтар шаң мен су тамшыларымен бірге атмосфераға топырақ пен су бетінен енеді. Ауада микроорганизмдер күн сәулесінің әсерінен, кептіруден және қоректік заттардың болмауынан өледі. Нәтижесінде ауадағы тұқым себу және өзін-өзі тазарту процестері үздіксіз жүреді.

Ауа микрофлорасында пигментті сапрофитті бактериялар-микрококктар мен сарциндер, зең мен ашытқы споралары, актиномицеттер кездеседі.

Ірі өнеркәсіптік қалалардың әуе кеңістігінде микроорганизмдердің ең көп саны бар. Елді мекендерден, ормандардан, егістіктерден, басқа табиғи аймақтардан және жер үсті кеңістіктерінен алыстағы ауа таза. Ауаның ұрықтануы жыл мезгіліне де байланысты, жазда ауада микроорганизмдердің максималды, ал қыста минималды саны байқалады.

Жабық бөлме ауасының микрофлорасы. Адам тәуліктің көп бөлігін үйде өткізеді, мейлі ол өндіріс, тұрмыс немесе оқу болсын. Үйде адамдардың болуы ауа микрофлорасына әсер етеді, ол көшемен салыстырғанда әр түрлі және салыстырмалы түрде тұрақты. Бөлменің микрофлорасында адамның мұрын-жұтқыншағының көптеген тұрғындары бар, сонымен қатар Сөйлесу, жөтелу және түшкіру кезінде пайда болатын патогендік түрлер болуы мүмкін. Мұндай жағдайларда ластану көзі адам болып табылады бактерия тасымалдаушы. Микробтық ластанудың жоғары деңгейі халықтың тығыздығы жоғары, олардың белсенді қозғалысы, үй-жайлардың санитарлық деңгейінің төмендігі, желдетудің нашарлығы немесе болмауы, күн сәулесінің болмауы кезінде байқалады. Ауада микроорганизмдер аэрозоль түрінде болады.

Аэрозоль – коллоидтық жүйе, құрамында өміршең микроорганизмдер, соның ішінде ауру қоздырғыштары (бактериялар, риккетсиялар, вирустар) бар қатты немесе сұйық бөлшектердің ауадағы суспензиясы. Аэрозоль бөлшектерінің мөлшері 10-нан 2000 нм-ге дейін. Мысалы, адам түшкіргенде немесе жануардың түшкіргенде 40 000 тамшы пайда болады.

Бактериялық аэрозольдің үш негізгі фазасы бар:

Тамшылау фазасы – су-тұз қабығымен қоршалған бактерия жасушаларының ұсақ тамшылары. Бөлшектердің диаметрі шамамен 0,1 мм. Ауаға енген кезде олар буланып, бірнеше секунд ішінде бетіне орналасады.

Бірінші фазаның бөлшектері құрғаған кезде ұсақ ядролық фаза пайда болады. Бөлшектер ең кішкентай, ауа ағындарына оңай енеді, ұзақ уақыт бойы суспензияда болуы мүмкін және аэродисперсті жүйені құрайды. Ауа-тамшы инфекцияларының көптеген қоздырғыштарының таралу жолы.

«Бактериялық шаң» фазасы үлкен, тез шөгетін бөлшектерден түзіледі, шаңның құрамында ауаға көтерілуге қабілетті.

Ауа адамның жұқпалы ауруларының таралу факторы ретінде. Микробтардың патогендік және оппортунистік түрлері ауаға адамның немесе жануарлардың сілекей тамшыларымен бірге, сөйлескенде, жөтелгенде, тамақ пен нәжістен тері эпителийін қабыршақтағанда енеді. Ауа арқылы беріледі:

1) бактериялар – туберкулез, дифтерия, көкжөтел қоздырғыштары, бактериялардың споралы түрлері және т.б.;

2) вирустар – жедел респираторлық инфекциялардың қоздырғыштары (желшешек, тұмау, парагрипп және т.б.);

3) Aspergillus, Mucor, Penicillium және т.б. тұқымдас саңырауқұлақтардың споралары.

Микробиологиялық көрсеткіштер бойынша ауаны санитарлық бағалау. Ауаның санитарлық-микроскопиялық көрсеткіштері бөлменің түріне және мақсатына байланысты нормаланады.

Микроорганизмдердің болуына ауаны зерттеу тұндыру және сүзу әдістерімен жүзеге асырылады.

Ауаның санитарлық жағдайының көрсеткіштері:

- ЖМС (жалпы микробтық сан) ауасы – 1 м³ ауадағы колонияны құрайтын бірліктер саны;

- алтын стафилококктың болуы;

- ашытқы тәрізді және көгерген саңырауқұлақтардың болуы;

- патогенді микроорганизмдерді анықтау.

Жабық үй-жайлардың ауасын дезинфекциялау тәсілдермен жүргізіледі:

- газдар қолданылады (фенол, С₅Н₆О₃);

- креолинмен формалин аэрозольдері қолданылады;

- ультрафиолет аэронизаторларын қолданылады;

- белсенді желдетуді ұйымдастырыңыз.

 

Өзіндік жұмыс істеуге арналған тапсырмалар

 

1. Қоршаған ортадағы микроорганизмдердің тіршілік әрекетіне әсер ететін экологиялық факторлар.
2. Оттегі циклдерінің геохимиялық маңызы.
3. Ауа микрофлорасының құрамы.
4. Атмосфералық ауаның бактериялық ластану көздері.
5. Ауа микрофлорасының санитарлық микроорганизмдері.
6. Жабық ауаның микрофлорасы.
7. Бактериялық аэрозоль фазалары.
8. Ультракүлгін сәулелер мен иондаушы сәулеленудің микроорганизмдеріне әсері.
9. Микроорганизмдердің дамуына әсер ететін химиялық факторлар.
10. Микроорганизмдердің болуына ауаны зерттеу әдістері.
11. Ауа микробтардың уақытша орналасу ортасы болып табылады?
12. Микробиологиялық көрсеткіштер бойынша ауаны санитарлық бағалау.
13. Ауаның санитарлық жағдайының көрсеткіштері?
14. Тамшылау фазасы.
15. Бактериялық шаң фазасы.
16. Қашан ұсақ ядролық фаза пайда болады?
17. Аэрозоль.
18. Ауа микрофлорасында пигментті сапрофитті бактериялар?
19. Атмосфералық ауада фотохимиялық белсенді газдар.
20. Атмосфералық ауада биологиялық белсенді газдар.