Саяси зерттеудің аталған барлық түрлерін ажыратудың негізгі критерийі эмпирикалық талдаудың тереңдігі мен күрделілік дәрежесі болып табылады. Осы маңызды критерийден басқа, саясаттанушылар нақты зерттеу қызметінде басқа өлшемдерді қолданады. Олар ақпарат жинау әдісінің ерекшеліктерімен және зерттеудің нысаны мен сипатымен байланысты. Бірінші жағдайда зерттеудің үш негізгі түрі қолданылады: сауалнама, бақылау, құжаттарды талдау. Пікір теру (сауалнама) өз кезегінде екі негізгі түрге ие: сауалнама жүргізу және сұхбат алу. Ол жаппай және мамандандырылған болуы мүмкін. Ол жаппай және мамандандырылған болуы мүмкін. Саяси зерттеудің нысаны мен сипатына байланысты қоғамның құрылымдық-логикалық моделін немесе «Тихомировтың доңғалақтары», контент-талдау, бихевиоризм, З. Фрейдтің психоанализі, саяси мониторинг, саяси тор, саяси күштердің тепе-теңдігін бағалау және т. б. ажыратуға болады. Сандық әдістер мен компьютерлік техниканы қолдану салыстырмалы түрде тәуелсіз проблема болып көрінеді, ол әр нақты зерттеудің мақсаттарына байланысты тиісті шешім табуы керек.

Ал, мемлекет саясаттану мәселесінде басты орын алады және саяси зерттеулердің негізгі және маңызды объектілерінің бірі болып табылады. Бұл ретте мемлекет өзіне тән қасиеттері мен сипаттамалары бар бірыңғай саяси актор ретінде және институционалдық құрылымдардың (мемлекеттер институттарының), құрылымдардың тәртіптері, ережелері, байланыстары, қатынастары және өзара іс-қимыл процестерінің жүйелі жиынтығы ретінде зерттеледі.

Қазіргі мемлекет саяси зерттеулердің объектісі ретінде қасиеттері мен сипаттамаларын көрсете білуіне байланысты жаңа амалдарға деген қажеттілікті тудырады және оны зерттеу мен талдаудың түбегейлі жаңа әдістерін әзірлеп қана қоймай, саяси зерттеулердің жалпы инструментарийінің дамуын ескере отырып, белгілі әдістерді сапалы жетілдіруге алғышарттар жасайды.

Саяси-құқықтық талдау әдісі. Қазіргі мемлекеттің басты сипаттамасы оның әлеуметтік аспектідегі құндылық негізі анықталғанда, ол – адам, оның құқықтары мен бостандықтары. Мемлекетаралық деңгейде жалпыға бірдей танылған бұл әлеуметтік құндылық халықаралық құқық нормалары түрінде және көптеген мемлекеттерде конституциялық нормалар түрінде формалдандырылған. Және оның демократиялық құқықтық мемлекеті адамдардың саяси ассоциациясының қазіргі заманғы негізгі формасы ретінде тануға, сақтауға және қорғауға міндетті.

Саяси-құқықтық талдау әдісі саяси зерттеулердің сапалы әдістеріне жатады. Ол қазіргі жағдайда институционалдық кезеңде (XIX-ХХ ғасырдың басы) саяси ғылым әдіснамасын дамытуда алдыңғы орынға шыққан нормативтік-институционалдық әдістің дамуын білдіреді.

Саяси-құқықтық талдау әдісінің маңызды ерекшелігі – бұл әдіс аясында объектілер мен зерттеу нәтижелерін құндылықты бағалаумен жұмыс істейтін классикалық нормативтік-институционалдық әдіске тән нормативтік тәсілді жүзеге асыру құқықтық нормалар түрінде ұсынылған осындай бағалау критерийлерін қолдана отырып жүзеге асырылады. Адам құқықтары мен бостандықтарын белгілейтін халықаралық құқық нормаларына және осы мемлекет Конституциясының нормаларына сәйкестігін талдау нәтижелері құнды бағалау болып табылады.

Саяси-құқықтық талдау әдісінің әдістемелік және аспаптық негізі зерттелетін объектінің «мінез-құлық ережелерін» белгілейтін нормативтік актілердің, сондай-ақ оның қолданысын сипаттайтын өзге де ресми құжаттардың (бағдарламалар мен жоспарлар, хаттамалар, циркулярлар, ресми анықтамалар, сұраныстар мен өтініштерге жауаптар және басқалар) мазмұндық контент-талдау болып табылады, бұл жерде талдау бірлігі құқықтық норма және оның ресми түрде құжаттандырылған интерпретация болып табылады. Мұндай талдау құқықтық және саяси компоненттерді қамтиды.

Саяси компонент билік органдары мен олардың лауазымды тұлғаларының нормативтік және басқа да ресми құжаттарында бекітілген шешімдер мен әрекеттердің бағыттылығын талдауынан тұрады, олар барлық азаматтардың мүдделері үшін және қоғамдық даму мақсаттары үшін қоғам мен мемлекеттің тіршілік әрекетінің әртүрлі салаларындағы мәселелерді шешуге немесе жеке тұлғалардың (персоналийлер), оның ішінде, шешім қабылдайтын лауазымды тұлғалар немесе саяси-экономикалық топтарды басқаратындардың жеке немесе топтық мүдделеріне бағытталған.

Саяси-құқықтық талдау әдісінің маңызды қасиеттері: бұл әдісті қолдана отырып жүргізілген саяси зерттеу толығымен ақпараттық түрде ашық болуы, ақпаратты тасымалдау, қайталау мүмкіндіктерінің бар болуы; жаңа білім алудың жалпы ғылыми ережелеріне сәйкес келетін оны қайта жүргізу арқылы көптеген зерттеушілер бағалап, анықтай алады.

Саяси-құқықтық талдау әдісі конституциялық нормалар мен халықаралық құқық нормалары түрінде формалданған құндылықты бағалау критерийлерін қолдана отырып, нормативтік тәсілді жүзеге асыратындығына қарамастан, оны қолдану кезінде, сондай-ақ саяси зерттеудің кез-келген әдісін қолдану кезінде де әр түрлі зерттеушілердің бір объектінің әрекетін бағалаудағы айырмашылықтарды толығымен жоққа шығаруға болмайды. Мұндай айырмашылықтар зерттеу объектісінің әрекеттерінің құқықтық нормаларға сәйкестігін талдауда, әсіресе саяси компонент аясында – объекті әрекетінің саяси мақсаттарын талдау кезінде айтарлықтай формалданған құқықтық компонент аясында да болуы мүмкін.

Салыстырмалы-институционалдық талдау әдісі. Ақпаратты жинау, өңдеу және тасымалдау технологияларының қарқынды дамуы көптеген халықаралық және үкіметтік емес ұйымдарға ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап барлық континенттерде әр түрлі мемлекеттерде орналасқан деректер базасы мен ақпарат көздерін, халықаралық және ұлттық сарапшылар командаларын пайдалана отырып, бүкіл әлемдік қоғамдастық ауқымында әртүрлі экономикалық, саяси және әлеуметтік зерттеулер өткізулерді бастауға мүмкіндік берді.

Салыстырмалы-институционалдық талдау әдісінің мәні біртұтас саяси актор ретіндегі мемлекеттің әртүрлі институционалдық сипаттамаларын олардың арасындағы өзара байланысы мен әсер ету трендтарын анықтау мақсатында салыстыру болып табылады, оның бастапқы деректері мемлекеттанулық зерттеулердің нәтижесі ретінде әлемдегі қазіргі егемен мемлекеттердің көпшілігі үшін алынған зерттелетін сипаттамалардың сандық бағалары болып табылады.

Салыстырмалы-институционалдық талдау әдісін қолданған кезде қолданбалы зерттеудің әдіснамалық бөлімінің негізгі мезеті зерттеудің теориялық гипотезасы ұғымдарын операционализациялаудан тұрады. Тұжырымдамалық көріністегі зерттеудің теориялық гипотезасы біртұтас саяси актор ретіндегі мемлекеттің әртүрлі қасиеттері мен сипаттамаларын зерттеудің бұрын қолданылған сапалы әдістері негізінде тұжырымдалуы мүмкін.

Салыстырмалы-институционалдық талдау әдісін қолданған кезде зерттеудің операционалданған гипотезасы, біріншіден, өзара байланыс пен ықпал трендттары сипатын анықтау үшін мемлекеттің қандай нақты сипаттамалары талданатындығын, екіншіден, қандай сипаттамалардың бағалануының қайсысы тәуелді, ал қайсысы тәуелсіз айнымалылар ретінде қарастырылатынын белгілейтін теорияның себепті (каузалды) моделін анықтауы керек.

Мәліметтерді жинақтау мен сұрыптау әдістері.

Деректерді жинау әдістері. Саяси құбылыстар мен процестер туралы мәліметтерді жинаудың кеңінен таралған әдістері – сауалнамалық термесауал, сұхбат, контент-талдау.

Сауалнамалық термесауал. Топтық және дербес сауалнамалар қолданылады. Адамдарға (20-30 және одан да көп адамды біріктіретін топтар) топтық пікіртерім жүргізу кезінде зерттеуші немесе оның өкілі (сауал қоюшы) сұралушыларға (респонденттерге) қандай да бір саяси құбылыстарға және респонденттердің осы құбылыстарға деген пікіріне қатысты сұрақтар бар сауалнамаларды таратады және оларды толтыру тәртібі мен ережелерін түсіндіреді. Зерттеушінің немесе оның өкілінің қатысуымен өтетін сауалнамаларды толтырғаннан кейін олар дереу сауал қоюшыға (анкетерге) қайтарылады, яғни, қаражат пен күш-жігер шығынының минималды болуы жағдайында ақпарат жедел түрде жиналады.

Дербес сауалнама жүргізу кезінде зерттеуші респонденттің сауалнамаларды толтыруы барысына қатысады, содан кейін ол бірден оған қайтырылады немесе респондентке оны толтыру ережелерін түсіндіріп, сауалнама береді және онымен сауалнаманы қайтару мерзімі туралы келіседі. Бұл жағдайда, бір жағынан, респонденттерде сауалнаманың сұрақтарына неғұрлым мұқият жауап беруге жеткілікті уақыттары болады және сол арқылы өз жауаптарының ақпараттық құндылығын арттырады; екінші жағынан, сауалнамаларды 100% қайтару мүмкіндігі төмендейді.

Топтық және жеке әлеуметтік сауалнамаларды қазіргі саяси құбылыстар мен үрдістерді зерттеушілер жиі қолданады, өйткені ақпарат көзі – күнделікті тұрмыстағы тәжірибе аясында әсерін сезетін зерттелетін саяси процестердің «қатардағы қатысушылары» болып табылады. Зерттеушінің ғылыми санасы мен қоғамның саяси өмірінің күнделікті ағымын көрсететін сауалнамаға қатысқан азаматтардың күнделікті санасының өзара әрекеттесуі зерттеуді неғұрлым толық етеді, алынған ақпаратты объективті талдауға және ғылыми негізделген тұжырымдарды қалыптастыруға ықпал етеді.

Сұхбат

Сұхбат барысында, яғни қажетті ақпаратты бере алатын адаммен тікелей сөйлесу кезінде зерттеуші жағдайды бақылайды және өзінің білімі мен тәжірибесін қолдана отырып, сұхбаттасушының өзіне деген сенімді көзқарасын ояту арқылы қажетті психологиялық атмосфераны құруға ықпал ете алады.

Респондент қоятын сұрақтар мазмұнды және функционалды болып бөлінеді. Мазмұнды сұрақтар осы сұхбатта қарастырылған саяси құбылыстарға тікелей қатысты; зерттеуші респонденттер осы құбылыстардың мәнін қаншалықты түсінетінін және олардың әлеуметтік рөлі мен маңыздылығын қалай бағалайтынын түсінуге тырысады. Функционалды сұрақтар сұхбаттың барысын реттеуге, зерттеушінің респондентпен қажетті психологиялық байланысын құруға, сөйлесудегі еркіндік атмосферасына және т. б. бағытталған.

Сұхбат стандартты, бағытталған және мамандандырылған болады.

Стандартты сұхбат кезінде респонденттер «негізгі жиынтық өкілдері ретінде қарастырылады», яғни, зерттеушіні қызықтыратын адамдардың барлық тобы. Бұл жағдайда «интервьюер (яғни, зерттеушінің немесе оның өкілінің. – авт. ескерт.) қарым-қатынасы мен респонденттер қарым-қатынасы жете әзірленген сұрақнамамен қатаң регламенттелген және одан ауытқуға жол берілмейді». Сұхбаттың мақсаты – респонденттер өкілдері болып табылатын адамдар жиынтығының белгілі бір саяси мәселесіне деген қатынасы туралы респонденттердің жауаптары негізінде ақпарат алу.

Бағытталған сұхбат кезінде зерттеуші өз сұрақтарына тек белгілі бір адамдардан жауап алуға тырысады, өйткені ол тек олардың пікіріне қызығушылық танытады. Бұл жағдайда әңгіме психологиялық тұрғыдан ашық диалог түрінде еркін стильде өтеді. Тек «интервьюер сүйенетін сұхбаттасудың жалпы жоспары» қолданылады.

Мамандандырылған сұхбат көбінесе кейбір шағын және өте ерекше адамдар тобының (репрессияланған, саяси тұтқындар, ақталған және т.б.) типтік өкілдерімен өткізіледі. Саяси процестерді зерттеу кезінде көбінде сұхбаттың алғашқы екі түрі қолданылады.

Контент-талдау

Ол саяси сипаттағы әртүрлі жарияланымдарды, жарияланған келісімшарттарды, саяси партиялардың, радио және теледидар бағдарламаларын және т.б. зерттеу кезінде қолданылады. Материалдарда ақиқат шындық, оның ішінде, талданатын саяси шындық қамтылған.

Бұл әдістер арқылы ағымдағы саяси құбылыстар мен процестерді объективті түрде зерттеуге болады деп саналады.

Зерттеу осы құбылыстар мен үрдістер туралы ақпаратты қамтитын мәтіндерді талдаудан басталады. Ең алдымен, тиісті мағыналық бірліктер ерекшеленеді: белгілі бір саяси мәтіннің, берілген саяси құбылыстың мазмұнын ашатын белгілі ақпараттар, сандық көрсеткіштер, бағалаулар, ұғымдар, сондықтан ол көрсететін саяси құбылыс. Мәтіндегі ақпарат, бағалау, ұғымдар белгілі бір терминдермен және сипаттамалық тіркестермен білдірілетіндіктен, олар контент-талдау кезінде де ескеріледі.

Осылайша, контент-талдау зерттелетін мәтіннің логикалық, лингвистикалық және басқа формализациясынан басталады (бұл жерде саяси мазмұндағы мәтін). Жиі кең және көбінде өте күрделі ақпарат ауқымы зерттелетіндіктен көптеген мағыналық бірліктер бөлініп, оларды сандық талдаудың тиісті математикалық аппараты құрылады.

Осылайша, контент-талдау зерттелетін материалды формализациялау процедуралары арқылы мәтіндерді сапалық және сандық зерделеу әдісі болып табылады. Бөлінген мағыналық бірліктер тиісті математикалық операцияларға ұшырайды.

Мысалы, есеп бірлігі ретіндегі белгілі бір мағыналық бірліктерге сілтемелер саны, сондай-ақ оларды білдіретін терминдер, сөз тіркестерінің саны есептеледі; белгілі бір мағыналық бірлікке қатысты мәтін саны немесе оның атап айтылуына жұмсалған радио немесе теледидарлық хабар тарату уақытының мөлшері және т. б. Алынған ақпарат ауқымы заманауи есептеу техникасының көмегімен өңделеді

Саяси мәтіндерге контент-талдау жасау осы мәтіндердің тікелей мазмұнын ғана емес, сонымен қатар «жолдар арасында» не айтылғанын тереңірек түсінуге де көмектеседі. Сонымен қатар, осы мәтіндер авторларының саяси, идеологиялық және басқа позициясы айқынырақ болады.

Саяси құжаттар мен басқа мәтіндерді контент-талдау әдісі саяси құбылыстар мен процестерді зерттеуде жиі қолданылады.

Сонымен қатар, қолданбалы саясаттануда ақпаратты жинау және өңдеу әдістері әртүрлі және мақсатқа, зерттеу объектісіне және қойылған міндеттерге байланысты. Сонымен қатар, ақпаратты жинау және өңдеу кезінде үнемі тексеріс қажет. Зерттеуші статистикалық ақпараттың анықтылығына, қоғамдық пікірді зерттеу нәтижелеріне және т.б. сенімді болуы керек. Зерттеу нәтижелері бірнеше әдістермен дәлелденуі қажет.

Ақпаратты жинау мен өңдеудің ғылыми әдістерін зерттеу өзекті міндет болып табылады. Бір жағынан, ғылымның дамуына ықпалы зор болғандықтан әдіснаманы зерттеу өте маңызды. Екінші жағынан, зерттеуші ғылыми зерттеуде қойылған міндеттерді шешу үшін қолданылатын әдістерді терең түсінуді және негіздеуді қажет етеді.